Jacob en Coba

LEESTAFEL

EEN AMSTERDAMSE JOFFER EN HAAR BROER Jacob en Coba Ritsema
Coba Ritsema werd bekend als een van de "Amsterdamse Joffers". Om vrouwen in de kunst te stimuleren kende koningin Wilhelmina haar een onderscheiding toe. Ze was een van de eerste schilderessen die stemrecht kregen bij kunstenaars-vereniging Arti te Amsterdam. Zij werkte het grootste deel van haar leven in haar atelier aan het Singel, waar zij vooral stillevens en portretten schilderde.		Coba Ritsema
Jacob Ritsema
	Veel minder bekend is het werk van haar broer Jacob, de landschapschilder. Als leerling van Constan Gabriel kreeg hij een gedegen opleiding, waarna hij zijn eigen weg ging. Veel van zijn mooie waterlandschappen ontstonden in Kortenhoef. Hoewel tijdens zijn leven gewaardeerd bij het publiek en de kunstcritici, is hij nu nog maar bij weinigen bekend. Hij speelde als mens en als schilder een belangrijke rol in het leven van zijn zus Coba.

de familie De Ritsema's stamden oorspronkelijk uit Groningen, waar de familie ruim twee eeuwen, vanaf ± 1585, de kloosterboerderij "Zuidwende" te Stitswerd bewoonde. Ype Ritsema werd in 1742 burger van de stad Groningen. Zijn zoon Coenraad trok naar het westen en vestigde zich in Haarlem. Daar werd hij in 1765 aangesteld als makelaar over de houtskolen in het gilde van goud- en zilversmeden, wat inhield dat hij het vuur moest verzorgen. Hij woonde in het gildehuis aan het Goudsmidpleintje in Haarlem, nog steeds herkenbaar aan de gevelsteen.		Zuidwende te Stitswerd, Noord-Groningen
Zijn kleinzoon Jacob Ritsema (1803-1867) was boekdrukker en kunsthandelaar, tevens amateurschilder. Op een schilderij uit 1820, waarop zijn familie in het ouderlijk huis geportretteerd is, zien we hem al schetsend uitgebeeld, te midden van zijn ouders en vijf broers. Soms komt er van hem nog werk op een veiling te voorschijn. Hij trouwde met Trijntje Pet, kleindochter van de Hoornse goud- en zilversmid Reinier Brons. Deze Jacob was niet de eerste bekende schilder in de familie. In biografische aantekeningen betreffende Amsterdamse schilders wordt genoemd: Jacob Ritsema (1618-1658), van Groningen, schilder. Hij zou bevriend geweest zijn met Rembrandt.		Het Gildenhuis van de goud- en zilversmeden te Haarlem
Coenraad Ritsema (1834-1916), zoon van Jacob en Trijntje Pet, genoot in Düsseldorf een opleiding tot lithograaf en volgde zijn vader op als eigenaar van de Haarlemse boek- en steendrukkerij Met en Meijlink. Hij trouwde met de Rotterdamse Jeanette Moulijn en zij trokken in bij de drukkerij aan de Lange Begijnestraat nr. 20. Hier werden vier kinderen geboren, als oudste Jacob Coenraad (1869) en als jongste Jacoba Johanna (1876). Ze werden opgevoed in een kunstzinnige omgeving. Vader Coenraad was een vaardig lithograaf. Hij bewonderde de schilders van de Haagsche School en was bevriend met enkelen van hen. Ook aan moeders kant was er aanleg voor tekenen: de schilder - etser Simon Moulijn was een neef van Jeanette. Niet alleen was er belangstelling voor de beeldende kunst, de familie was ook muzikaal en de kinderen speelden piano.		Familie Ritsema 1820 Vlnr Jacob, Johannes, Cornelis, moeder Geertrui Ipo, vader Coenraad, Coenraad, Egbert
Jacob Ritsema, Visser, olieverf op doek, particuliere collectie		opleiding Het is dan ook niet vreemd, dat drie van de kinderen kozen voor een opleiding in de beeldende kunst, lithograaf of schilder. En zusje Catherine wilde pianiste worden. Op vijftienjarige leeftijd vertrok onze Jacob naar Düsseldorf, om daar aan de academie een vierjarige tekenopleiding te volgen. Broer Johan ging naar Parijs om te leren voor lithograaf. De twee zusjes Catherine en Coba kregen geen toestemming het huis uit te gaan voor een studie. Wel was het voor die tijd opmerkelijk, dat ze alle twee een beroepsopleiding mochten volgen. Catherine behaalde eerst een diploma van de Nederlandsche Toonkunstenaars Vereeniging voor pianolerares, en daarna werd de pianist Dirk Schäfer voor twee jaar haar leermeester.
Coba Ritsema, studie Gipskopje, potlood op papier 50 x 43 cm, particuliere collectie gemaakt tijdens opleiding	Coba kreeg eerst tekenlessen aan de School voor Kunstnijverheid in Haarlem, waarna ze in 1893, op zeventienjarige leeftijd, toegelaten werd tot de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam, als de jongste van de damesklas. Hier nam ze gedurende vier jaar teken- en schilderlessen. Onze Coba werd door haar medestudente Lizzy Ansingh "het knapste kind van de klas" genoemd.
		Coba Ritsema, Stilleven met verjaardagskopje 1895 olieverf op doek, 40 x 50 cm Kunstuitgeverij De Egge
Constan Gabriel, Jacob Ritsema aan het werk schets, 15 x 10 cm, particuliere collectie		Ondertussen was Jacob, na zijn academietijd in Düsseldorf, onder leiding gekomen van Gabriel. Hij woonde enige tijd bij Gabriel en diens vrouw in Scheveningen. Gabriel trok regelmatig met Jacob door het land om buiten te schilderen. Uit een brief van Gabriel van 1898, gericht aan Jacobs ouders, blijkt duidelijk hoezeer hij en zijn vrouw op Jacob gesteld waren: "wij houden veel van Jacob en met belangstelling volgen wij zijn levensloop ... ". In dezelfde brief schrijft Gabriel, dat werk van Jacob in de Pulchri Studio heel goed geplaatst hangt en veel bijval vindt, vooral onder de jongeren. Coba was na haar academietijd nog zeer onzeker over haar werk en wilde les hebben van Verster of Breitner, maar beiden vonden dat ze haar eigen weg moest gaan, en dat ze haar weinig te leren konden bieden. WeI kreeg ze aanwijzingen van Bauer en ondersteuning van haar broer Jacob.
atelier In Haarlem had Coba haar atelier in een theekoepel aan de Brouwersvaart. Tot haar verdriet werd deze na enige jaren afgebroken "waarvoor ze natuurlijk lelijke huizen in de plaats hebben gezet", zoals ze zei. Er bestaat een brief van Coba aan haar moeder, die in een hotel in Maastricht verblijft met Jacob, die herstellende is van een ernstige ziekte. Daarin vertelt zij "Met gunstig weer werk ik nog op 't hofje waar ik bepaald congestie opdoe van de kopjes koffie en thee, die ik er krijg".		Jacob Ritsema, Stilleven met uien, olieverf/doek, 62 x 81,5 cm, particuliere collectie
Na de afbraak van haar Haarlemse werkruimte vond ze een atelier aan het Singel 512 in Amsterdam. Ze dacht daar een korte periode te werken, en lessen bij Thérèse Schwartze te nemen. Van die lessen kwam niet veel, weI bleef ze haar leven lang schilderen in dit atelier. Zij woonde niet hier, maar aan de Jan Luykenstraat 23.		Het atelier van Coba Ritsema
Jacob vestigde zijn atelier in Haarlem op de bovenste verdieping van het huis aan de Rozenstraat 3, waar zijn zusje Catherine (Tine) woonde. Zij was getrouwd met de violist Gerard Kruijer, met wie ze concerten gaf in de concertzaal der Sociëteit "Vereeniging". Gerard werd aangesteld als tweede en snel daarop als eerste violist van het Concertgebouworkest, dat destijds onder leiding stond van Willem Mengelberg. Tine en Gerard gaven ook piano- en vioollessen.		Coba Ritsema, Tine en Gerard Kruijer-Ritsema, pastel 100 x 85 cm, particuliere collectie
Jacob Ritsema, Geraniums, olieverf op doek, 42 x 56 cm, particuliere collectie	werk Jacob was vooral landschapschilder, hij schilderde o.a. in Drenthe, Brabant, Bretagne, Kortenhoef en op de Veluwe, samen met zijn neef Simon Moulijn, met zijn leermeester Gabriel en later met zijn eigen leerlingen. Naast zijn tekeningen en landschappen maakte hij ook stillevens en bloemstukken. Hij werkte voornamelijk met olieverf, ook zijn er enkele aquarellen en pastels van hem bekend.
Coba Ritsema, Geitenstal, ets, 26 x 20 cm, particuliere collectie		Coba's werk bestaat hoofdzakelijk uit stillevens en portretten. Zij gebruikte naast olieverf ook vaak pastelkrijt. Eén etsje heeft ze op haar naam staan. Zoals boven gezegd had zij haar atelier vierhoog aan het Singel. De ruimte bestond uit twee in elkaar overlopende kamers. Hier omringde zij zich met kunstvoorwerpen, kleurige doeken, en boeketten bloemen, en op verschillende ezels stond werk van haar. In de aangrenzende kamer ontving ze haar bezoek. Er werd daar ook thee gedronken met haar schildersvriendinnen, ze bespraken en beoordeelden elkaars werk. Samen werden zij bekend onder de naam "de Amsterdamse Joffers" .
koeien verkampen In de periode, dat Jacob in Kortenhoef werkte maakte hij kennis met Alijda van den Broeck. Hij bezocht haar vaak in haar ouderlijk huis, de boerderij aan de Kortenhoefsedijk, naast de bakkerij van de familie. Op 3 november 1911 trouwde hij met haar. Ze gingen in Den Haag wonen, waar hun zoon Coen geboren werd, en daarna enkele jaren in 's Graveland. Daar kwam dochter Alijda ter wereld. In 1922 keerde Jacob terug naar Haarlem, ditmaal met zijn gezin, en hij vestigde zich daar aan de Parklaan, nummer 91. Zijn ouders waren inmiddels overleden en broer Johan had de drukkerij overgenomen. 's Zondags kwamen Coba en Johan, beiden ongetrouwd gebleven, eten bij Jacob en Lijda, er werd naar muziek geluisterd en er werden spelletjes gedaan.		Jacob Ritsema, Waterlandschap, aquarel, 35 x 45 cm, particuliere coll.

Er was belangstelling voor het werk van Jacob en Coba en hun schilderijen werden goed verkocht. Toch moesten ze beiden, hoewel met tegenzin, soms tegemoet komen aan de wens van hun opdrachtgevers. Een bekend gezegde bij Jacob thuis werd: "Jacob is koeien aan het verkampen", naar de uitdrukking onder de boeren voor het verplaatsen van de koeien, als een opdrachtgever de koeien liever ergens anders op een schilderij zag.		Jacob Ritsema, Polderlandschap, particuliere collectie kalenderplaat
portretten Bij Coba is er duidelijk verschil in portretten, gemaakt in opdracht, en die van zelfgekozen modellen. Coba portretteerde vele familieleden, er zijn prachtige portretten in donkere tinten olieverf van haar ouders. Fijn getekende portretjes van haar tantes Trui en Net, en kleurige pastels van haar nichtjes, en van haar zusje Tine met haar man Gerard, en een olieverfportret van Tine. Coba Ritsema, Portret van Tine		Coba Ritsema, Tante Trui Ritsema, potlood op papier, 27 x 21,5 cm, part. coll.
Ook is er een olieverfportret van Marie van den Arend, schilderes (1876 - 1946). Dit was een hartsvriendin van Coba, ze had dezelfde leeftijd en was ook leerlinge van de school voor kunstnijverheid te Haarlem. Zij schilderde vooral bloemstukken en stillevens. Maar broer Jacob beeldde Coba nooit uit, wellicht kon hij het geduld om te poseren niet opbrengen. Het is van Coba bekend, dat zij zeer langzaam werkte. Wie weI graag poseerden waren de kinderen Jan en Leentje van Bueren. Wanneer Coba een schilderij verkocht had, bracht ze meteen een deel van het verdiende geld naar de familie van Bueren, als vergoeding voor het poseren van de kinderen. Deze woonden niet ver van Coba's atelier. Coba haalde gebakjes voor hen, voor Jan en Lena een traktatie. Maar broertje Joop kon zelfs zo het geduld niet opbrengen om te poseren, "hij had mieren in zijn broek". Toen Leentje eens met gebleekte haren in het atelier verscheen, werd ze teruggestuurd door een boze Coba, bang haar portret te bederven. Ze mocht pas weer komen als de haren hun oorspronkelijke kleur terug hadden.		Coba Ritsema, Marie van den Arend, olieverf op paneel, 61 x 110 cm particuliere collectie
Jacob Ritsema, Viooltjes, olieverf op doek, 29 x 24 cm, part. collectie		nooit meer schilderen In 1938 verhuisde Jacob met zijn gezin naar Laren in het Gooi, waar zij "Klein Lindenhof" bewoonden, een gezellig atelierhuis. In datzelfde jaar overleed zijn vrouw Alijda. Hij ging toen schilderen in Kortenhoef en Nunspeet, en voltooide eerder opgezet werk in zijn atelier in Laren. Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag in 1939 organiseerden zijn schildersvrienden een eretentoonstelling voor hem in Hotel Hamdorff. In 1943 overlijdt hij plotseling. Op het moment, dat Coba het overlijdensbericht van haar broer Jacob in Amsterdam ontving, was de heer Van Rijn, een bewonderaar en verzamelaar van Coba's werk, bij haar in haar atelier. "Nu kan ik nooit meer schilderen" was haar bedroefde reactie.
Coba Ritsema, Tulpen, olieverf/doek, 50x63,5 cm, particuliere collectie		Coba had haar hele carrière lang advies gevraagd aan Jacob, als ze problemen had bij de uitwerking van een schilderij, of om een oordeel te geven over het eindresultaat. Er ging geen doek haar atelier uit zonder de goedkeuring van broer Jacob. Coba schilderde veel portretten, Jacob vooral landschappen, maar bloemstillevens maakten ze allebei. Op dit gemeen-schappelijke terrein springt hun stilistische verwantschap in het oog: krachtige kleuren, zwierige compostie, non-minutieuse globale weergave, en ondergeschikte neutrale achtergrond. Maar nu kon Coba haar broer geen advies meer vragen. Nu werd Jacob begraven achter het oude kerkje in Kortenhoef, omringd door het polderland, dat hij zo mooi heeft weergegeven.
Coba Ritsema, Meisje in het rood, olieverf op doek 37 x 28 cm, particuliere collectie	Coba werkte natuurlijk toch verder, en tot op hoge leeftijd beklom ze de vier steile trappen naar haar atelier. Op elke verdieping stond een stoel, om even te rusten. Af en toe bezocht Coba haar nichtje in Laren. Ze bracht dan prachtige cadeautjes mee voor ons, haar achternichtjes. Het was in de vijftiger jaren, wij waren toen tieners. Een bezoek van tante Coba was voor ons heel speciaal. Haar tengere, iets gebogen gestalte gekleed in een lange zwarte jurk, met rijglaarsjes aan en een excentriek hoedje dat ze altijd op hield, maakte indruk op ons. Ze was een lieve, maar een beetje wereldvreemde vrouw. Haar opmerking tijdens een van deze bezoeken, dat wij dametjes nu wel op de leeftijd waren gekomen om een corsetje te gaan dragen, veroorzaakte bij ons enige hilariteit. In 1961 kwam er een eind aan haar werkzame leven "in dienst van de kunst". Ze vond een laatste rustplaats in haar geboortestad Haarlem.


		Palet van Coba Ritsema
Heleen de Jonge- de Leur.		Meer over Jacob Ritsema in een schilderijenzaal, een interview, een korte biografie, en het schildersdorp Kortenhoef. Werk van Coba in de Coba Ritsemazaal. Een deel van deze webpagina is in 2007 gepubliceerd op de site kunst.nl