LEESTAFEL




naar overzicht leesstukken

FRE JELTSEMA, BEELDHOUWER m/v

 

 
In het gezin van de welgestelde landbouwer Rembertus Jeltsema in Uithuizen werd in 1879 een dochter geboren: Frederika Engelina. Ze bleek een kunstzinnige aanleg te hebben en volgde in Groningen en Amsterdam een opleiding in tekenen, schilderen en beeldhouwen.
In het maken van beeldhouwwerk was ze zo bedreven dat ze daarmee in 1902 de Prix de Rome won. Bij het 50-jarige huwelijk van de schilder H.W. Mesdag, bekend van het Panorama in Den Haag, ontwierp zij een gouden legpenning. Een paar jaar later kreeg zij weer de opdracht om zo'n penning te maken, nu voor de 80-ste verjaardag van H.W. Mesdag. Alleen moeten we nu zeggen kreeg "hij".
Tijdens haar opleiding was Frederika probleemloos geaccepteerd door haar klasgenootjes. Met vriendinnen ging ze regelmatig zwemmen in het bad aan de Heiligeweg. Maar op een studiereis naar de kunstenaarsstad Parijs, ze was inmiddels 26, kwam het tot een crisis. Hierover bestaan verschillende lezingen. Zo hield, volgens Het Nieuws van de Dag uit 1906, een Franse politieagent haar aan op verdenking van travestie, een man in vrouwenkleren. De Franse politie houdt die Hollanders in de gaten. Is het geen drugs dan is het wel iets anders.

 



Gouden erepenning Prix de Rome 1902
Vrouw wordt man
Deze agent had het gauw door. In Nederland was er een uitgebreid medisch onderzoek door een arts-hoogleraar voor nodig om te verklaren: ja, Frederika, u bent inderdaad een man. Dit werd in het geboorteregister van Uithuizen bij gerechtelijk vonnis vastgelegd, en Frederika Engelina heette voortaan, heel practisch, Frederik Engel, roepnaam Fré. Deze administratieve geslachtsverandering veroorzaakte veel ophef in de toenmalige pers. Voor Frederik kwam de omwenteling in zijn belevingswereld als een opluchting, zo zei hij in een interview met een krant. Hij had minder last van sombere buien en hij zag het leven rooskleuriger in. Inderdaad ging hij heel voortvarend aan het beeldhouwen. Iedere keer kwam hij wel met een aantal inzendingen voor de jaarlijkse tentoonstelling van de kunstenaarsvereniging Puchri Studio in Den Haag.



Fré Jeltsema aan slag

 

Eervolle opdrachten
De schilderes Geesje Mesdag-van Calcar, schoonzuster van de zeeschilder H.W. Mesdag, was bevriend met Frederika, vervolgens Frederik, die ze later haar huisgenoot en pleegzoon noemde. Die vriendschap heeft geduurd tot aan Geesjes dood in 1936. Fré is nog lang, ook tijdens zijn twee huwelijken, in Geesjes villa in Scheveningen blijven wonen. Hij overleed in 1971 op zijn 91-ste jaar.
Hij was een veelzijdig kunstenaar, maakte penningen, bronzen en marmeren beelden en schilderde ook. De beelden variëren
van huiskamerformaat tot enkele meters hoogte. Bekend zijn het beeld van een zittende jongeling op het Emmaplein in Groningen en het grote standbeeld van Johan de Witt op de Plaats in Den Haag, vlak naast de Gevangenpoort, waar deze staatsman door het gepeupel werd gelyncht.





        
Johan de Witt door Fré Jeltsema

Vervroegd met pensioen

Maar toch is het de vraag of hij de overgang naar zijn nieuwe leven als man wel helemaal verwerkt heeft. Rond 1920 stort zijn artistieke productie in. Hij wond zich over het gebrek aan waardering voor zijn beeld van een Bacchante zo erg op, dat hij het in de tuin ging begraven. Dat moet een ander beeld zijn geweest dan de Bacchante die nu te zien is in het Stadhuis van Groningen. Een marmeren beeld van twee meter hoog verplaats je niet zo makkelijk.
Hoewel hij twee keer trouwde, eerst met een tien jaar oudere vrouw, en later met een 25 jaar jongere vrouw, moet zijn huwelijksleven wel onvolledig geweest zijn. Kinderen kwamen er niet. Ondanks een zwakke gezondheid is hij toch heel oud geworden. Na zijn dood vond men op een geheime plaats, onder de papieren voering van zijn bureaulade, het briefje uit 1906 van zijn advocaat, waarin deze hem informeert dat hij op dat moment wettig tot man is verklaard. Een navrante blik op zijn innerlijk.

 



Jubileumplaquette Nieuws van de Dag 1870 - 1910

Rob en Winky Vetter  
Dit artikel is eerder verschenen op 7 juni 2007 in de Ommelander Courant,
uitgave voor Noord-Groningen, Jeltsema's geboortestreek.
De Jeltsemavleugel omvat ook:
- de Beeldenzaal
- het Penningkabinet, en verder – op de Leestafel – de leesstukken:
- Boerendochter wordt gevierd beeldhouwer (monografie Jeltsema)
- Een goed gebaar van Johan de Witt (interpretatie van het standbeeld)
- Het geheim van de beeldhouwer (artikel over beeldhouwtechnieken)

www.mesdagvancalcar.nl, 15 oktober 2007, 15 februari 2008