EEN GOED GEBAAR VAN JOHAN DE WITT
Maar het veelgehoorde verhaal dat De Witt naar de plaats wijst waar hij gelyncht werd lijkt ons slecht geobserveerd en onjuist geïnterpreteerd. Een beeldhouwer probeert eerder iets heldhaftigs te vertellen met zijn uitbeelding, dan iets ontluisterends.
Het klopt om te beginnen al niet dat dit gebaar "aanwijzen" zou voorstellen, want dat doet iemand met een gestrekte wijsvinger terwijl hij daarbij zijn blik langs die vinger naar de aangewezen plek richt.
Detail van standbeeld Johan de Witt door
Fré Jeltsema
Foto: Vrienden van De Witt
Nee, wie goed kijkt, ziet dat De Witt wijsvinger
en middelvinger van zijn rechterhand evenwijdig gestrekt houdt, terwijl
de ringvinger en de pink zich naar de handpalm krommen. Dat is het begin
of het eind van een gebaar dat door de eeuwen heen bekend staat als het
gebaar van de eed. Het is al te zien op de Steen van Roussillon uit omstreeks
het jaar 1000.
Wat zal een beeldhouwer zoals Fré
Jeltsema doen als hij een staatsman in brons moet vereeuwigen? Hij zal
natuurlijk in de geschiedenisboeken gaan zoeken naar een wapenfeit van
die staatsman.
Johan de Witt leefde in een roerige tijd. Hij was een van de hoofdrolspelers
van het Eerste stadhouderloze tijdperk. Het was een periode vol spanningen
in de binnenlandse politiek tussen Republikeinen en Oranjegezinden.
Steen van Roussillon, anno 1020, oudste gedateerde
Romaanse
beeldhouwwerk in Frankrijk
En terwijl we Fré Jeltsema in gedachten achterna reizen komen we terecht bij de Atlas van Stolk, een openbare verzameling van historische prenten. Die was gestart in 1835 en bedoeld voor wie geïnteresseerd was in de vaderlandse geschiedenis. Een rijke bron van beeldmateriaal.
Eedaflegging bij Vrede van Breda 1667, Atlas
van Stolk, detail
Hier moet Jeltsema zijn inspiratie opgedaan
hebben voor het gebaar van het standbeeld: er is een prent van de vredesonderhandlingen
in Breda waar je (beter dan op de reproductie hier) minstens tien mannen
rond een tafel kunt ontwaren met hun wijsvinger gestrekt langs hun middelvinger,
temidden van een grote schare toeschouwers. Dit maakt het zeer waarschijlijk
dat het "verhaaltje" dat het standbeeld van Johan de Witt op
de Plaats in Den Haag ons vertelt, zijn succes met de Vrede van Breda
in 1667 uitbeeldt. Hij heeft zojuist de vrede met de eed bevestigd. Terwijl
hij zijn arm laat zakken klemt hij vol trots en voldoening het document
met de verdragsbepalingen, die zo gunstig zijn voor deze handeldrijvende
natie, met zijn linkerhand tegen zijn borst.
Ter gelegenheid van de onthulling van het standbeeld in 1918 in aanwezigheid
van koningin Wilhelmina heeft de historicus Japikse een rede uitgesproken.
Helaas vermeldt hij niet de iconografische detais van het bronzen monument.
Maar wel vinden we hier een bevestiging van onze aanname, dat Jeltsema
zijn inspiratie heeft gezocht in de jaren rond 1667, het hoogtpunt van
De Witts carrière.
Het standbeeld maakt, twee en een halve eeuw te laat, iets goed van een
beschamende zwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis.
Johan de Witt bij Gevangenpoort Den Haag
door Fré Jeltsema
Foto: Webmuseum Mesdag Van Calcar
De Jeltsemavleugel omvat ook:
- de Beeldenzaal
- het Penningkabinet, en verder – op de Leestafel – de leesstukken:
- Fré Jeltsema, beeldhouwer m/v (korte biografie)
- Boerendochter wordt gevierd beeldhouwer (monografie Jeltsema)
- Het geheim van de beeldhouwer (artikel beeldhouwtechnieken)