Een
interessant, terugkerend thema in het oeuvre van Jacob Ritsema is het "regenbuitje."Het wordt gekenmerkt door een polderweggetje dat van de aanschouwer af recht naar de horizon loopt. Een boezemsloot links, rechts een polderslootje, en op een zandweg vol plassen een eenzaam vrouwtje dat onder een krampachtig vastgehouden paraplu de elementen trotseert.
In mijn ouderlijk huis te Laren hingen boven een buffet in de eetkamer twee schilderijen van onze oudoom. (Tine, een zusje van Jacob, was mijn oma). Een stilleven met uien en een kleiner doek, dat in onze familie het Regenbuitje genoemd werd. De sombere regenlucht werd nog versterkt door een bruine aanslag. Het buitje was een geliefd werk bij aIle familieleden en trok ook de aandacht van bezoekers. Toen mijn moeder aan het eind van haar leven naar een verzorgingshuis ging, nam zij dan ook het Regenbuitje mee. Voor deze gelegenheid werd het schoongemaakt van de vieze bruine laag, veroorzaakt door de rook van sigaren en sigaretten.
Het was eerst weI wennen aan die opgeklaarde lucht.
Ons Regenbuitje wordt sinds enkele jaren tentoongesteld in de Jacob Ritsemazaal van het Webmuseum.
Jacob Ritsema, Regenbuitje 1, olieverf op doek
45 x 41,5 cm, particuliere collectie
schilders in Kortenhoef
Een tweede Regenbuitje zag ik bij een nichtje van Jacob Ritsema. Haar
vader, de amateurschilder Pieter van den Broeck, was een zwager van Jacob.
Achter zijn huis in Kortenhoef had hij een atelier in zijn tuinhuis. Jacob
maakte daar gebruik van. Er werd ook gezamenlijk geschilderd.
Het Regenbuitje van de familie van den Broeck, hoewel hetzelfde onderwerp,
onderscheidt zich door de meer traditionele stijl van schilderen. Hierin
is duidelijk de invloed van zijn leermeester Gabriel terug te vinden.
Dit duidt erop, dat het een vroeger werk van Jacob moet zijn dan ons Regenbuitje,
waarin we de lossere manier van schilderen herkennen, die zijn latere
werk kenmerkte. Minder gedetailleerd, ook de knotwilgen zijn daar afwezig,
waarbij het werk niets aan kracht inboet.
Jammer, dat het buitje van de familie van den Broeck zo geleden heeft
van het verblijf in de tropen, het toont vele craquelures.
Jacob Ritsema, Regenbuitje 2, olieverf op doek
ca. 45 x 35 cm, particuliere collectie
Kunst aan de Dijk
Tijdens de voorbereiding van hun tentoonstelling over Jacob en Coba Ritsema
in 2004 te Kortenhoef ontdekte de Stichting Kunst aan de Dijk nog twee
Regenbuitjes. Er werd besloten de doeken aIle vier als groep in de tentoonstelling
op te nemen. Een leuk initiatief, dat vele bezoekers aansprak. Hoewel
deze beide buitjes al losser geschilderd zijn dan het buitje van de familie
van den Broeck, heb ik toch het idee, dat ze eerder tot stand gekomen
zijn dan ons Regenbuitje.
Jacob Rritsema, Regenbuitje 3, olieverf op doek
45 x 40 cm, tentoonstelling Kunst aan de Dijk 2004
Naar aanleiding van de tentoonstelling in Kortenhoef rees de vraag waarom Jacob meerdere versies van het Regenbuitje maakte. In onze familie ging het verhaal rond, dat Jacob tijdens financieel mindere tijden Regenbuitjes schilderde. Dit werk werd zeer gewaardeerd en dus goed verkocht. Van de kant van Kunst aan de Dijk werd geopperd, dat hij wellicht meerdere buitjes schilderde, waaruit koningin Emma een keuze kon maken.
Maar het antwoord op de vraag waarom er meerdere versies van het Regenbuitje bestaan kreeg ik van Jacobs dochter. Het was inderdaad een financiele kwestie, op aandrang van zijn familie aanvaardde Jacob de opdracht voor zo'n Regenbuitje.
Jacob Rritsema, Regenbuitje 4, olieverf op doek
ca. 31 x 27 cm, tentoonstelling Kunst aan de Dijk 2004
Tegen het jaar 1900 had de stijl van Jacob Ritsema zich verder versoberd. Dat wordt duidelijk gedemonstreerd in "De Sloot" (uit de schenking van Geesje Mesdag-van Calcar in 1902 aan het Groninger Museum, Taco Mesdag Schilderijenzaal). Vooral als we het vergelijken met een vrijwel identiek werk "Landschap Vrouw met Sloot", waarin de lessen van Gabriel aan Ritsema van rond 1890, nog duidelijk aanwezig zijn. Zelfs al is de impressionistische stijl van het laatstgenoemde doek al zeer spaarzaam met details.
Dit Slootje heeft veeI overeenkomsten met de Regenbuitjes. Deze keer geen regenwolk en paraplu, maar een vrouwtje op – naar het lijkt – diezelfde dijk. Daarom vermoed ik, dat zowel het buitje van de familie van den Broeck, als de beide buitjes op de tentoonstelling van Kunst aan de Dijk, voor 1902 geschilderd zijn. Ons Regenbuitje zal later uit de verf gekomen zijn. Daarvoor pleit ook dat het werk rechtstreeks van oom Jacob bij mijn ouders is terecht gekomen na hun huwelijk in 1936.
Na de tentoonstelling met de vier Regenbuitjes besloot ik te schrijven naar Paleis Het Loo, om gegevens te verkrijgen over het buitje in koninklijk bezit. Ik sloot een foto bij van de vier buitjes op de tentoonstelling in Kortenhoef.
De hoofdconservator verwees mij door naar het Koninklijk Huisarchief in Den Haag.
Jacob Ritsema, De Sloot, olieverf op doek, Groninger Museum, Taco Mesdagcollectie
Jacob Ritsema, Landschap Vrouw met Sloot
Koninklijk Huis
Ook het Koninklijk Huisarchief kon mij niet helpen :
"In het verleden heeft een schilderij, met de titel "Vrouw met
parapluie op Iandweg" (olieverf op doek en gesigneerd door Ritsema)
deel uitgemaakt van de Koninklijke Verzamelingen. Helaas heb ik van dit
schilderij – naast de titel, de techniek, de naam van de schilder
en de afmetingen (H 36 x B 30,5 cm) – verder geen informatie."
En:
---"bIijkbaar is het schilderij op een bepaald moment afgestoten
(waarschijnlijk geschonken)".
Verder vermeldde de brief:
"Of het om een opdracht van koningin Emma aan Jacob Ritsema ging,
is niet meer te achterhalen, maar ik betwijfel of dit het geval is geweest.
Veeleer werden dergelijke schilderijen na vervaardiging aangekocht bij
een kunsthandel. Het is zeker niet ondenkbaar dat dit schilderij van Ritsema
op eenzelfde wijze is verworven."
Inmiddels weten we uit de literatuur dat Koningin Emma het Regenbuitje
in 1915 tijdens een verkooptentoonstelling bij Pulchri heeft gekocht.
In een album van Jacobs kleindochter vond ik een zwart-wit foto van dit
Regenbuitje, nummer vijf.
Jacob Ritsema, Regenbuitje 5, olieverf op doek (foto)
36 x 30,5 cm, voorheen Koninklijke Verzamelingen
De antwoordbrief van Paleis Het Loo bevatte overigens nog een verrassing. De hoofdconservator huurde in 1963 een studentenkamer in Amsterdam bij een mevrouw, "die prachtige schilderijen bezat, waaronder een door mij zeer bewonderd 'regenbuitje', de 'Kortenhoefse' versie van uw foto linksonder." (Linksonder hing op de tentoonstelling ons Regenbuitje).
"Ik heb het schilderij onlangs nog weer eens gezien". De brief dateert uit 2004. Een zesde Regenbuitje dus.
Op het verzoek om een foto van het werk kreeg ik jammer genoeg geen antwoord.
Tentoonstellingspaneel, Kunst aan de Dijk 2004
kunstschilders Van Vlaardingen
Eind 2008 verscheen het boek "100 jaar kunstschilders Van Vlaardingen",
gekoppeld aan een tentoonstelling. Onder de werken van tijdgenoten van
de schilders Van Vlaardingen bevond zich een Regenbuitje van Jacob Ritsema.
Bij bestudering bleek het om een late versie te gaan. Tijdens het bezichtigen
van het werk bleek het met zulke forse streken opgezet en zo fris van
kleur te zijn, dat het wel leek alsof het gisteren geschilderd was.
Het werk was enkele jaren geleden aangekocht, het zou het regenbuitje
uit het studentenhuis in Amsterdam kunnen zijn.
Maar anders is het nummer zeven.
Enige maanden geleden werd er op Marktplaats een, voor mij nog onbekend
Regenbuitje van Jacob Ritsema aangeboden. Het werk komt uit een particuliere
collectie in het Gooi en het is inmiddels door galerie de Coninck uit
's-Graveland verkocht aan een particulier in de omgeving van Laren-Blaricum.
Als er geen verdubbeling met het buitje uit Amsterdam is, zou dit nummer
acht zijn.
Jacob Ritsema, Regenbuitje 7, olieverf op doek
40 x 40 cm, collectie Van Vlaardingen
waardering vroeger en nu
Dat het Regenbuitje niet aIleen tegenwoordig, maar ook in de vorige eeuw
een gewaardeerd werk was blijkt uit de volgende recensies.
In 1910: "--- terwijl de studie 'Regendag' wel een voorbeeld is van
vlakheid, breedheid, zuiverheid en raakheid."
In 1913: "Daar heeft men Ritsema, die in zijn Regenstemming en hengelaars
nog verraadt dat hij een leerling van Gabriel is, maar die na een veel
typischer en weinigen bekende, maar zeer knappe schildering in's meesters
stijl, toch iets geheel aparts representeert."
In 1919: "Ook H.M. de Koningin-Moeder heeft onlangs een juweeltje
van een schilderstuk van hem aangekocht; 'Vrouwtje in een regenbui' geheten,
zoodat ook in de allerhoogste kringen, zijn werk de erkenning mocht verwerven,
die het zoo ruimschoots verdient."
Als de buitjes op de tentoonstellingen in 1910 en 1913 ook geen verdubbelingen zijn, komt hiermee het aantal op tien.
Jacob Ritsema, Regenbuitje 8, olieverf op doek
33 x 30 cm, via Marktplaats, particuliere collectie
Alle zeven bekende Regenbuitjes volgen hetzelfde stramien. Toch was Ritsema teveel een artiest om zeven identieke kopieën te maken. Als je even goed kijkt, kun je ze van elkaar onderscheiden zoals een boer zijn koeien.
Ook heeft Gabriel tegen Jacob Ritsema vast wel iets dergelijks gezegd als tegen Geesje van Calcar. "Opserveerd vooral goed de toon van elk voorkomend oogenblik, waardoor gij bewaard zal blijven eene fabrikante te worden". Maar je kunt moeilijk van Jacob verwachten dat hij zeven keer met zijn ezeltje in het noodweer is gaan zitten om de juiste toon te treffen. Dus een deel van de variaties zijn in het atelier bedacht, nadat hij een keer heel goed gekeken had. In zijn Regenbuitjes gebruikt Ritsema het centraal perspectief. Ook zijn leermeester Gabriel had een voorkeur voor een centraal gelegen verdwijnpunt.
De polder is overal vluchtig gestoffeerd met een overstekende heining
en een damhek.
Karakteristiek is verder het beperkte kleurengamma, vooral tonen van wit
naar zwart. Het valt nauwelijks op dat Buitje 5 er als een vergeelde foto
tussen staat.
Het vrouwtje is steeds een donker silhouet, onscherp, maar wel in een
pose die de strijd met regen en wind uitbeeldt.
Hoofdpersoon is echter de onweerslucht. Dat is wat de schilder magistraal
varieert. Wolken wit tegen wolken zwart.
Buitje 7 toont een zweempje blauw in de lucht, met een kiertje zonlicht
op het grasland in de verte.
Er gloort hoop.
