De voorouders van P.J.C. Gabriel kwamen uit het Franstalige Luik, maar zelf was hij al een allochtone Nederlander van de derde generatie. Gabriel sprak dus probleemloos Nederlands. Zelfs in 1882, in zijn brieven uit Brussel na een dertigjarig verblijf en een huwelijk met de Franssprekende Aldegonde, zie je geen andere worsteling met het Nederlands dan met de spelling. Maar het Frans had in die tijd de status die nu door het Engels is ingenomen. En Gabriel mocht zijn brieven aan zijn leerling Geesje van Calcar daarom graag openen met "Ma chère élève". Op het geschilderde geschenk ter gelegenheid van haar huwelijk met Taco Mesdag lezen we " à Madm Mesdag van Calcar".
Hij ziet ook geen enkele reden om de familienaam Gabriel op zijn Nederlands met een trema te schrijven. Zie portret met autogram hiernaast. Dat is geen toevallige slordigheid: op een tiental schilderijen waar we de signatuur goed konden onderscheiden zagen we alleen de punt op de i, soms ver naar achteren, maar nooit een trema op de e, afgezien van een enkel grassprietje. Het zijn de Hollanders die Gabriel een trema opdringen, want anders moeten ze aan Den Briel denken.
Signatuur van P.J.C. Gabriel: duidelijk geen trema
Maar niet alleen de achternaam van de schilder P.J.C. Gabriel wordt constant verkeerd geschreven, ook zijn roepnaam wordt ten onrechte voor Paul gehouden. Dat is immers de roepnaam van zijn jongere broer, de architect. In de familiekring heet onze schilder Constan, naar zijn derde doopnaam in Paul Joseph Constantin. Zo is het trouwens ook met zijn vrouw Aldegonde Urbain, die de doopnamen Victorine Heloïse Aldegonde draagt. In Nederland is dat een beetje onverwacht. Het is hier gebruikelijk, maar niet een strikte regel, dat een verkorte variant van de eerste doopnaam de roepnaam wordt. Geen wonder dus dat men de naam Paul Gabriël ziet in de administratie van begraafplaats Oud Eik en Duinen en in recente schildersliteratuur zoals De Haagse School in Drenthe en De Onvergankelijke Kijk op Kortenhoef.
Maar het blijkt te moeten zijn: Constan. Van Constantinus, de volhouder, de doorzetter. Toevallig een zeer toepasselijke naam voor een schilder die zich tot op hoge leeftijd blijft inspannen om de natuur weer te geven zoals hij hem ziet. In 1882 schreef hij aan Geesje van Calcar over bloemschilderen: "moeielijk is het ja, maar men komt tot iets. Met het landschap is het anders; om daarin tot iets te geraken, wat charme en waarheid bevat, behoord eene studie van een halve leeftijd voor en dan moet men er nog eene groote liefde bij hebben, zoo niet ... is er weinig aan ... ".
P.J.C. Gabriel, Gele en roze rozen
We weten die roepnaam Constan pas sinds 2004, toen we wat ongepubliceerd
materiaal over de schilder van zijn familie konden krijgen. Een poging van
ons om die kennis naar buiten te brengen vond geen gehoor. In ons boek "Geesje
van Calcar – een echte Mesdag" van 2001 schrijven we zelf ook nog Paul
Gabriel, half verkeerd. Constan Gabriel ondertekende zijn brieven meestal
nogal formeel met P.J.C. Gabriel of Gabriel, zelfs aan goede bekenden. Bij
zijn leerling Geesje is dat nog wel te begrijpen. Hier is de statusrelatie
leraar-leerling van toepassing.
Maar ook bij leeftijdgenoten waar hij vertrouwelijk mee omging, bijvoorbeeld de Ritsema's, ouders van de schilders Jacob en Coba, komt hij niet verder dan een afstandelijk Gabriel. Nu klinkt Gabriel natuurlijk wat intiemer dan de gemiddelde achternaam, omdat het toevallig identiek is met een voornaam. Bedriegelijk.
In de brief, waarvan hiernaast een deel is gereproduceerd, betuigt Gabriel zijn medeleven met de ouders van de ernstig zieke Jacob, die als leerling een tijdlang bij hem ingewoond had op de Kanaalweg.
Maar ook bij leeftijdgenoten waar hij vertrouwelijk mee omging, bijvoorbeeld de Ritsema's, ouders van de schilders Jacob en Coba, komt hij niet verder dan een afstandelijk Gabriel. Nu klinkt Gabriel natuurlijk wat intiemer dan de gemiddelde achternaam, omdat het toevallig identiek is met een voornaam. Bedriegelijk.
In de brief, waarvan hiernaast een deel is gereproduceerd, betuigt Gabriel zijn medeleven met de ouders van de ernstig zieke Jacob, die als leerling een tijdlang bij hem ingewoond had op de Kanaalweg.
De mannen noemen elkaar amice in plaats van waarde heer, een teken van warme
vriendschap. De brief besluit met een "handdruk" van "Gabriel".
Brief van P.J.C. Gabriel aan zijn neef Henri
Dus ook voor vrienden Gabriel. Maar hij is wel Oom Constan voor zijn favoriete neef Henri, de zoon van zijn zuster Célestine, die in de familie van de schilder H.G. ten Cate (1803 - 1856) is ingetrouwd. De kinderloze Gabriel en zijn vrouw richtten hun affectie op hun oudste neefje Henri Gérard. In een brief uit 1895 betreurt Constan Gabriel dat zijn inmiddels zeer bejaarde zuster niet zo'n gelukkig huwelijk heeft gehad met de handelsreiziger, zijn zwager. En hij steekt aan het eind van de brief weer eens een van zijn boutades af over het bestaan van de kunstschilder. Dat deed hij ook in zijn brief aan Geesje "Wat zou het schilderen een mooi iets kunnen zijn, indien veele dingen anders waren ... ik heb er twee nachten op geslapen maar het wil er nog niet in, die turfschuit wil niet aan de kant en ik weet niet hoe die aquarelle nog teregt komt." En even verder: "Wat mij aangaat ben gezond, maar ik heb het spleen. Weet gij wat dat is? Dat is zoo iets, dat men wel in den grond zou willen kruipen."
De brief van zes kantjes van Gabriel aan zijn neef Henri eindigt in de marge met hartelijke "groeten indien ik te A. kom zoek ik U op. Oom Constan."
Constan, geschreven zonder een t. Dat is in lijn met de fonetische schrijftrant van Gabriel. Maar je ziet het ook in de voornaamverkorting Stan, die eveneens bij de grondvorm Constantinus hoort.
Dit lijkt de enige brief, ondertekend met zijn roepnaam, want het blijkt dezelfde brief te zijn die via een veiling en een royale kunsthandel bij het Rijksprentenkabinet is terecht gekomen. Waarna R.J.A. te Rijdt er ook uit concludeert in het Bulletin van het Rijksmuseum van 2007 dat Paul eigenlijk Constan moet zijn. Te Rijdt is de eerste die dit wereldkundig maakt. Over het ontbreken van een trema op de achternaam zegt hij ten onrechte niets.
Briefkaart van P.J.C. Gabriel vanuit Brussel, 1897,
aan neef Henri ten Cate en ondertekend met Const
Eén brief met de roepnaam Constan lijkt wat mager gedocumenteerd. Maar we hebben bevestiging in een nog bij de familie aanwezige briefkaart aan neef Henri, waar Oom Constan zijn naam zelfs verder inkort tot Const. Dat is geen haastig opgeschreven woord. In sommige streken bestaat zelfs Kost als jongensnaam bij de grondvorm Constantinus.
Konst is overigens zelfs nog rond 1775 het Nederlandse woord voor kunst !
Zo hoort een schilder zich graag noemen.
- een overzicht van schilderijen door Gabriel
- een geïllustreerde levensbeschrijving van P.J.C. Gabriel
- een studie naar de schilderlocatie van enkele verwante werken van Gabriel