LOENER SCHAAPSKOOIEN
DOOR TACO MESDAG NOG NET OP TIJD GESCHILDERD
Van Taco en Geesje Mesdag is bekend dat ze beiden
gewerkt hebben in Hattem, Twello en Loenen. Vanwaar die voorkeur voor
de Oost-Veluwe? Misschien dat je hier niets achter moet zoeken, maar wij
vermoeden dat het te maken kan hebben met de kostschool die Geesjes zusjes
in Twello, en later in Voorst hebben gehad. In de zomermaanden zijn veel
leerlingen naar huis, en dan is er ruimte voor logés. Familiebezoek
laat zich dan goed combineren met schildersactiviteiten in de omgeving.
Onlangs is er bij een particuliere verzamelaar een flink doek, 56 bij
73 cm, gesigneerd T. Mesdag, opgedoken met daarop een schaapskudde
(Figuur 1). De aanvankelijke verwachting, dat het onderwerp wel in Drenthe
gesitueerd zou zijn, waar de Mesdags immers een atelier hadden, veranderde
in twijfel, toen we de boerderijen zagen. Dat maakte niet een Drentse
indruk. Eerder Veluws. En intiemer door de omlijsting met bomen. Een interessant
detail is, dat we vrijwel zo'n zelfde tafereel nu hebben ontdekt op een
klein schilderijtje van Taco's vrouw Geesje, dat achteraf heel herkenbaar
is (Figuur 2). Kennelijk hebben hun schilderskrukjes dicht bij elkaar
gestaan.
Fig. 1. Schaapskooien door Taco Mesdag
Zou het hier misschien gaan om Taco's schilderij "Schaapskooien
te Loenen", een titel die bekend is, maar zonder afbeelding, van
drie tentoonstellingscatalogi: bij Pulchri Studio (Den Haag 1891),
Pictura (Groningen 1892) en Levende Meesters (Arnhem 1893)? Dat zijn eigenlijk
twee vragen tegelijk:
(1) Is het opgedoken schilderij wel "Schaapskooien bij Loenen"?
Misschien heeft het wel een andere naam.
(2) Waar bevond zich de plek, die op het opgedoken schilderij met voorlopig
onbekende naam, is uitgebeeld?
Bij navraag blijkt dat in Loenen wel een schaapskooi staat, maar dat die
niet authentiek is. Hij is in de jaren 1960 nagebouwd van een voorbeeld
in Terlet, en hij stond dus rond 1890 nog niet op zijn plaats. Was er
dan geen schaapskooi in Loenen, en heeft Taco Mesdag dat maar verzonnen?
Twintig schaapskooien
Nader onderzoek in de archieven door Henk Witteveen, die grote belangstelling
heeft voor lokale geschiedenis, bracht aan het licht dat er rond 1830
wel twintig kooien in Loenen stonden. Op een heruitgave van een kadstrale
kaart van 1832 ontdekte hij ook een situatie van twee gebouwen, een boerderij
met nabijgelgen kooi, met hun richting loodrecht op elkaar, zoals op het
schilderij (afbeelding 3). Het lijkt een bevestiging van onze gissing.
Uiteraard is een loodrechte stand van twee bebouwingen volstrekt onvoldoende
grondslag om te besluiten tot de dubbele conclusie, dat het gevonden schilderij
bij de titel Schaapskooien te Loenen hoort, en dat het op die plek gesitueerd
was. Op de lokatie zelf is geen aanvullend bewijs meer te vinden: de twee
gebouwen zijn rond 1900 afgebroken, en de begroeiing is veranderd van
hei in gras.
Fig. 2. Kudde bij de kooi door Geesje Mesdag-van Calcar
Veel van die feiten uit het verleden zijn niet
te staven met onwrikbare bewijzen, men moet tevreden zijn met "een
hoge mate van waarschijnlijkheid". Maar hier kun je je met recht
afvragen: zouden er niet nog veel meer situaties passen bij zo'n betrekkelijk
vage omschrijving? Daarom zijn we gaan zoeken naar aanwijzingen op het
schilderij die de identificatie aannemelijker kunnen maken – of weerleggen
als je pech hebt. De volgende aspecten komen in aanmerking. Maten van
de gebouwen en afstanden tot het schildersstandpunt uit perspectiefregels.
De begroeiing van de grond. Boomranden die op wegen en paden kunnen wijzen.
De kijkrichting van de schilder. Een eerlijke werkwijze gebiedt, dat de
gegevens pas nadat ze uit het schilderij zijn afgeleid vergeleken mogen
worden met de kadasterkaart en het belastingregister uit 1832.
Nu hoeft een schilder helemaal niet alles af te beelden zoals het zich aan het oog voordoet. Maar we hebben verschillende malen kunnen vaststellen dat Taco Mesdag zo'n schilder is die langs zijn arm naar een object in de verte kijkt en met zijn duim het stukje penseel afmeet waarmee hij het object ziet. Uit de gestalte van de schaapherder taxeren we de schaapskooi links op 5 à 6 meter tot de nok, en we denken dat ook de boerderij ongeveer net zo hoog is. Op die gronden, met wat wiskunde die we hier weglaten om u niet af te schrikken, komen we tot de bevinding dat (1) de schaapskooi links ongeveer 10 bij 10 meter is; (2) dat de verre boerderij 12 meter lang is; dat de afstand van de schilder tot de schaapskooi 50 meter is en de boerderij zich twee maal zo ver weg bevindt, dat is dus 100 meter vanaf de ezel, met (3) een afstand van 50 meter tussen de beide gebouwen.
De driehoekige gevel staat (4) loodrecht op de kijkrichting, dat is evenwijdig aan de horizon, en de verre boerderij ook, evenals de boomwal op de achtergrond. Ook aan de linkerzij is een boomwal, maar het lijkt alsof ze een hoek insluiten. Dus (5) links en aan de achterzijde is er mogelijk een weg of pad. De driehoekige gevel heeft schaduw. Hoewel de zon niet bepaald uitbundig schijnt op het schilderij moet je veronderstellen dat het daglicht vanuit het oosten tot zuiden gekomen zal zijn gedurende de ontwerp-uren voor het doek, dus (6) de kijkrichting ligt tussen oost en zuid.
De begroeiing (7) op de voorgrond en links van de kooi doet arm, verwaarloosd of weideachtig aan. Zeker geen (8) akker zoals rechts. Daar is op het perceel voor de boerderij zoiets als bonen op regels te zien, met op het middenplan mijten voor het drogen van gewas, en tussen het ruige land en de akker ((9) een pad bijna evenwijdig aan de horizon dat bij de kooi uitkomt.
Fig. 3. Uitsnede uit kadastrale kaart 1832.
Perceel 117: schaapskooi, symbolisch aangeduid met langgerekt achthoekje.
Perceel 120: bouwland, met bijbehorend woonhuis (het rechthoekje scheef
rechts ernaast).
Tabel. Uittreksel uit register in kadastrale atlas 1832 t.b.v. de belastingheffing
|
perceel
nr. |
soort eigendom
|
grootte in ha
|
klasse
ongeb. |
belasting gebouwd
|
eigenaren en vruchtgebruikers
|
|
116
|
heide
|
1.86.00
|
2
|
Loenen, de Markt van | |
|
117
|
schaapskooi
|
96
|
1
|
Hacforth tot ter Horst, Douairière O.G.W.J. Baron van | |
|
119
|
bouwland
|
14.10
|
2
|
id.
|
|
|
120
|
huis en erf
|
4.90
|
1
|
f 15
|
id.
|
Alle negen punten
Er zijn met deze analyse van het schilderij negen aspecten gevonden die
goed tot zeer goed overeenstemmen met de kadastrale gegevens van 1832
(zie figuur 3 en belasting-heffingtabel uit 1832), met hoogstens uitzondering
van de onbebouwde toestand
van de grond voor de kooi. Taco Mesdag kan makkelijk beide gebouwen als
schaapskooi opgevat hebben en daarom het meervoud in zijn titel gebruikt
hebben. De kijkrichting blijkt ten naaste bij zuidoost te zijn, en links
loopt er de Vrijenbergweg en op de achtergrond een pad, dat in 1832 nog
niet helemaal bestond. Dat weggetje staat wel ingetekend op een topografische
kaart van recente datum, al is het nu ter plaatse niet meer toegankelijk
(Figuur 4). Bevredigend is de overeenstemming met de kadastrale maten:
afstand tussen de gebouwen 40 meter, grondoppervlak van de schaapskooi
96 vierkante meter, lengte boerderij 10 meter.
Zo heeft zorgvuldig kijken naar de afbeelding de lokalisering van het
schilderij, en ook zijn historische titel ondubbelzinnig opgeleverd: Schaapskooien
te Loenen. Taco Mesdag toont ons het Veluwse landschap zoals het was vóór
de introductie van de kunstmest, die het agrarische leven grondig overhoop
heeft gegooid.
Nog net op tijd geschilderd.
Fig. 4. De Vrijenbergweg op recente landkaart.
De pijl wijst naar een inmiddels weer verdwenen
pad achter Taco Mesdags "Schaapskooien".